Καΐρης, Θεόφιλος

(Άνδρος 1784 – Σύρος 1853).Θεολόγος και φιλόσοφος, αγωνιστής του 1821 και Φιλικός, εισηγητής της θεοσέβειας. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στις σχολές των Κυδωνιών, της Πάτμου και της Χίου, ταξίδεψε στην Πίζα (1801) και στο Παρίσι, όπου σπούδασε κυρίως φιλοσοφία και φυσικομαθηματικά (1807-11). Στη γαλλική πρωτεύουσα είχε την ευκαιρία να γνωρίσει τη φιλοσοφία του Διαφωτισμού και να συνδεθεί φιλικά με τον Κοραή. Δάσκαλος για έναν χρόνο στη Σμύρνη και αργότερα σχολάρχης στις Κυδωνίες (1812-18), ο Κ. απέκτησε γρήγορα φήμη, όχι μόνο για τη σοφία και την ευγλωττία του αλλά και για τον πατριωτικό του ζήλο. Το 1819 μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Τον Μάιο του 1821 κήρυξε την επανάσταση στην Άνδρο και κατά τη διάρκεια του Αγώνα προσέφερε πολλές υπηρεσίες όχι μόνο ως σύμβουλος στις διάφορες επιτροπές και στις εθνικές συνελεύσεις αλλά και ως απλός μαχητής (πολέμησε και τραυματίστηκε στον Όλυμπο). Το 1828 προσφώνησε τον Καποδίστρια και επισήμανε τους κινδύνους εκτροπής του κυβερνήτη από τη νόμιμη ευθεία. Στο μεταξύ είχε ταξιδέψει στο εξωτερικό για να συγκεντρώσει κεφάλαια για την ίδρυση ενός ορφανοτροφείου στην Άνδρο, στο οποίο θα στέγαζε και θα δίδασκε τα παιδιά αυτών που σκοτώθηκαν κατά τον απελευθερωτικό Αγώνα. Το ορφανοτροφείο ιδρύθηκε το 1836, γρήγορα όμως απέκτησε τη μορφή ανώτερης σχολής, στην οποία συγκεντρώθηκαν περίπου εξακόσιοι σπουδαστές από όλη την Ελλάδα. Με ακατάβλητο ενθουσιασμό ο Κ. δίδασκε μόνος φιλοσοφία, φιλολογία, μαθηματικά και αστρονομία. Το 1838 διαδόθηκαν οι πρώτες φήμες ότι δίδασκε μια νέα θρησκεία, τη θεοσέβεια. Η Εκκλησία τον κάλεσε να δώσει εξηγήσεις, αλλά εκείνος αδιαφόρησε. Όταν όμως τον έφεραν με τη βία μπροστά στην Ιερά Σύνοδο (1839), δήλωσε ότι στη σχολή του διδάσκει φιλοσοφία και όχι δογματική και αρνήθηκε να δώσει έγγραφη ομολογία πίστης, επικαλούμενος την ελευθερία της συνείδησης. Η Σύνοδος τον καθαίρεσε και τον εξόρισε στη Σκιάθο και ύστερα στη Σαντορίνη, αργότερα όμως του επέτρεψε να φύγει στο εξωτερικό. Επέστρεψε στην Ελλάδα μετά τη γενική αμνηστία του 1844, αλλά και πάλι καταδιώχθηκε ως αιρετικός. Αφού δικάστηκε, καταδικάστηκε σε φυλάκιση (1852). Δεν πρόλαβε όμως να εκτίσει την ποινή του, γιατί λίγες ημέρες μετά τον εγκλεισμό του στις φυλακές της Σύρου πέθανε. Η θεοσέβεια του Κ. ήταν παραλλαγή της λεγόμενης φυσικής θρησκείαςντεϊσμού (deismus), απόρροια των φιλοσοφικών αρχών του γαλλικού Διαφωτισμού. Όπως οι Γάλλοι ντεϊστές, έτσι και εκείνος δεχόταν τις γενικές έννοιες όλων των θρησκειών (ύπαρξη θεού, αθανασία ψυχής κλπ.), αλλά απέρριπτε την ιδιαίτερη δογματική διδασκαλία, τις παραδόσεις και τις τελετές της χριστιανικής Εκκλησίας. Ο Κ. ανέπτυξε και υπερασπίστηκε τις αρχές αυτές σε διάφορα φιλοσοφικοθεολογικά συγγράμματά του. O φιλόσοφος και εισηγητής του «θεοσεβισμού» Θεόφιλος Καΐρης, μία από τις ευγενέστερες πνευματικές μορφές της νεότερης Ελλάδας.